ちょっとだけマシなラプラシアン導出

極座標や円筒座標のラプラシアン,覚えらんないし, 単位ベクトルの微分と直交性を使ったあの脳筋導出なんてもの,二度としたくない.

オイラー・ラグランジュ方程式を用いた,ちょっとだけマシなラプラシアンの導出方法を紹介する.

まとめ

任意の座標系{qi}\{q_i\}について,ナブラの表式(とヤコビアンJJ)を知っていれば,

「ラグランジアンをL=12{f({qi})f({qi})}JL = \frac{1}{2} \left\{\nabla f(\{q_i\}) \cdot \nabla f(\{q_i\}) \right\} \left| J \right|とおいたオイラー・ラグランジュ方程式が,JΔf=0- \left| J \right| \Delta f = 0と等価である」

ことを用いてラプラシアンの表式を得ることができる.

「・・・等価である」はいったん認めて具体的な方法を見ていこう.証明は最後に書いておく.

直感的な理論的背景は,例えば電磁気学を思い出して,座標の関数として我々の世界で実現する電磁ポテンシャルff(発散が00)は,その勾配である電場E=f\mathbf{E} = - \nabla fによるエネルギー密度12E2\frac{1}{2} \mathbf{E}^2が最小値をとるようなものであるといった感じだ.

方法

極座標や円筒座標を含め,一般の座標系のラプラシアンは,次のように求めることができる.

  1. 求めたい座標系の座標{qi}\{q_i\}(ii個の座標)の関数f({qi})f(\{q_i\})を考え,ラグランジアンを次のように定義する.JJはヤコビアンである.

    L(f,{fqi})=f({qi})f({qi})JL \left(f,\left\{ \frac{\partial f}{\partial q_i} \right\}\right) = \nabla f(\{q_i\}) \cdot \nabla f(\{q_i\}) \left| J \right|
  2. L(f,fr,fθ,fϕ)L(f, \frac{ \partial f}{\partial r}, \frac{\partial f}{\partial \theta}, \frac{\partial f}{\partial \phi})についてオイラー・ラグランジュ方程式を書き下す.

    LfiqiL(fqi)=0\frac{\partial L}{\partial f} - \sum_i{ \frac{\partial }{\partial q_i}\frac{\partial L}{\partial \left( \frac{\partial f}{\partial q_i} \right)} } = 0
  3. 両辺をJ-|J|で割って整理すると,[(長さ)2の次元]×f=0\left[ \left( \text{長さ} \right)^{-2} \text{の次元} \right] \times f = 0の形となるので,Δf=0\Delta f = 0と比較すると,ラプラシアンが求まる.

具体例

直交座標

まずは,よく知っている直交座標系でのラプラシアンを求めてみよう.

q1=x,q2=y,q3=zq_1 = x, q_2 = y, q_3 = zである.

  1. f(x,y,z)f(x,y,z)を用いて,ラグランジアンを次のように定義する.

    ヤコビアンは,

    J=xxxyxzyxyyyzzxzyzz=100010001=1\begin{aligned} J &= \left| \begin{array}{ccc} \frac{\partial x}{\partial x} & \frac{\partial x}{\partial y} & \frac{\partial x}{\partial z} \\ \frac{\partial y}{\partial x} & \frac{\partial y}{\partial y} & \frac{\partial y}{\partial z} \\ \frac{\partial z}{\partial x} & \frac{\partial z}{\partial y} & \frac{\partial z}{\partial z} \end{array} \right| \\ &= \left| \begin{array}{ccc} 1 & 0 & 0 \\ 0 & 1 & 0 \\ 0 & 0 & 1 \end{array} \right| \\ &= 1 \end{aligned}

    であるから,

    L(f,fx,fy,fz)=def12{f(x,y,z)f(x,y,z)}1=12(fx,fy,fz)(fx,fy,fz)=12(fx)2+12(fy)2+12(fz)2\begin{aligned} L \left( f,\frac{\partial f}{\partial x},\frac{\partial f}{\partial y},\frac{\partial f}{\partial z} \right) \stackrel{def}{=}& \frac{1}{2} \left\{ \nabla f(x,y,z) \cdot \nabla f(x,y,z) \right\} \cdot 1\\ =& \frac{1}{2} \left( \frac{\partial f}{\partial x}, \frac{\partial f}{\partial y}, \frac{\partial f}{\partial z} \right) \cdot \left( \frac{\partial f}{\partial x}, \frac{\partial f}{\partial y}, \frac{\partial f}{\partial z} \right) \\ =& \frac{1}{2} \left( \frac{\partial f}{\partial x} \right)^2 + \frac{1}{2} \left( \frac{\partial f}{\partial y} \right)^2 + \frac{1}{2} \left( \frac{\partial f}{\partial z} \right)^2 \end{aligned}

    となる.

  2. オイラー・ラグランジュ方程式を書き下す.

    Lf[xL(fx)+yL(fy)+zL(fz)]=00(2fx2+2fy2+2fz2)=0 (2fx2+2fy2+2fz2)=0\begin{aligned} \frac{\partial L}{\partial f} - \left[ \frac{\partial }{\partial x}\frac{\partial L}{\partial \left( \frac{\partial f}{\partial x} \right)} + \frac{\partial }{\partial y}\frac{\partial L}{\partial \left( \frac{\partial f}{\partial y} \right)} + \frac{\partial }{\partial z}\frac{\partial L}{\partial \left( \frac{\partial f}{\partial z} \right)} \right] &= 0 \\ 0 - \left( \frac{\partial ^2 f}{\partial x^2} + \frac{\partial ^2 f}{\partial y^2} + \frac{\partial ^2 f}{\partial z^2} \right) &= 0 \\ \ - \left( \frac{\partial ^2 f}{\partial x^2} + \frac{\partial ^2 f}{\partial y^2} + \frac{\partial ^2 f}{\partial z^2} \right) &= 0 \end{aligned}
  3. 両辺をJ-|J|で割って整理すると,[(長さ)2の次元]×f=0\left[ \left( \text{長さ} \right)^{-2} \text{の次元} \right] \times f = 0の形となるので,Δf=0\Delta f = 0と比較すると,ラプラシアンが求まる.

    両辺をJ=1-|J|=-1で割って整理すると,

    [2x2+2y2+2z2]f=0\begin{aligned} \left[ \frac{\partial ^2}{\partial x^2} + \frac{\partial ^2}{\partial y^2} + \frac{\partial ^2}{\partial z^2} \right] f &= 0 \\ \end{aligned}

    となるので,ラプラシアンは,

    Δ=2x2+2y2+2z2\Delta = \frac{\partial ^2}{\partial x^2} + \frac{\partial ^2}{\partial y^2} + \frac{\partial ^2}{\partial z^2}

    を得る.

極座標(2次元)

2次元極座標(x,y)=(rcosθ,rsinθ)(x,y) = (r \cos \theta, r \sin \theta)のラプラシアンを求める.

q1=r,q2=θq_1 = r, q_2 = \thetaである.

  1. f(r,θ)f(r,\theta)を用いて,ラグランジアンを次のように定義する.

    ヤコビアンは,

    J=xrxθyryθ=cosθrsinθsinθrcosθ=rcos2θ+rsin2θ=r\begin{aligned} J &= \left| \begin{array}{cc} \frac{\partial x}{\partial r} & \frac{\partial x}{\partial \theta} \\ \frac{\partial y}{\partial r} & \frac{\partial y}{\partial \theta} \end{array} \right| \\ &= \left| \begin{array}{cc} \cos \theta & -r \sin \theta \\ \sin \theta & r \cos \theta \end{array} \right| \\ &= r \cos^2 \theta + r \sin^2 \theta \\ &= r \end{aligned}

    であるから,

    L(f,fr,fθ)=def12{f(r,θ)f(r,θ)}r=r2(fr,1rfθ)(fr,1rfθ)=r2(fr)2+12r(fθ)2\begin{aligned} L \left( f,\frac{\partial f}{\partial r},\frac{\partial f}{\partial \theta} \right) \stackrel{def}{=}& \frac{1}{2} \left\{ \nabla f(r,\theta) \cdot \nabla f(r,\theta) \right\} \cdot r \\ =& \frac{r}{2} \left( \frac{\partial f}{\partial r}, \frac{1}{r}\frac{\partial f}{\partial \theta} \right) \cdot \left( \frac{\partial f}{\partial r}, \frac{1}{r}\frac{\partial f}{\partial \theta} \right) \\ =& \frac{r}{2} \left( \frac{\partial f}{\partial r} \right)^2 + \frac{1}{2r} \left( \frac{\partial f}{\partial \theta} \right)^2 \end{aligned}

    となる.

  2. オイラー・ラグランジュ方程式を書き下す.

    Lf[rL(fr)+θL(fθ)]=00[r(rfr)+θ(1rfθ)]=0 [r(rfr)+1r2fθ2]=0\begin{aligned} \frac{\partial L}{\partial f} - \left[ \frac{\partial }{\partial r}\frac{\partial L}{\partial \left( \frac{\partial f}{\partial r} \right)} + \frac{\partial }{\partial \theta}\frac{\partial L}{\partial \left( \frac{\partial f}{\partial \theta} \right)} \right] &= 0 \\ 0 - \left[ \frac{\partial}{\partial r}\left( r \frac{\partial f}{\partial r} \right) + \frac{\partial}{\partial \theta}\left( \frac{1}{r} \frac{\partial f}{\partial \theta} \right) \right] &= 0 \\ \ - \left[ \frac{\partial}{\partial r}\left( r \frac{\partial f}{\partial r} \right) + \frac{1}{r} \frac{\partial^2 f}{\partial \theta^2} \right] &= 0 \end{aligned}
  3. 両辺をJ-|J|で割って整理すると,[(長さ)2の次元]×f=0\left[ \left( \text{長さ} \right)^{-2} \text{の次元} \right] \times f = 0の形となるので,Δf=0\Delta f = 0と比較すると,ラプラシアンが求まる.

    両辺をJ=r-|J|=-rで割って整理すると,

    [1rr(rr)+1r22θ2]f=0\begin{aligned} \left[ \frac{1}{r} \frac{\partial }{\partial r} \left( r \frac{\partial }{\partial r} \right) + \frac{1}{r^2} \frac{\partial^2}{\partial \theta^2} \right] f &= 0 \\ \end{aligned}

    となるので,ラプラシアンは,

    Δ=1rr(rr)+1r22θ2\Delta = \frac{1}{r} \frac{\partial }{\partial r} \left( r \frac{\partial }{\partial r} \right) + \frac{1}{r^2} \frac{\partial^2}{\partial \theta^2}

    を得る.

円筒座標

円筒座標(x,y,z)=(rcosθ,rsinθ,z)(x,y,z) = (r \cos \theta, r \sin \theta, z)のラプラシアンを求める.

q1=r,q2=θ,q3=zq_1 = r, q_2 = \theta, q_3 = zである.

  1. f(r,θ,z)f(r,\theta,z)を用いて,ラグランジアンを次のように定義する.

    ヤコビアンは,

    J=xrxθxzyryθyzzrzθzz=cosθrsinθ0sinθrcosθ0001=rcos2θ+rsin2θ=r\begin{aligned} J &= \left| \begin{array}{ccc} \frac{\partial x}{\partial r} & \frac{\partial x}{\partial \theta} & \frac{\partial x}{\partial z} \\ \frac{\partial y}{\partial r} & \frac{\partial y}{\partial \theta} & \frac{\partial y}{\partial z} \\ \frac{\partial z}{\partial r} & \frac{\partial z}{\partial \theta} & \frac{\partial z}{\partial z} \end{array} \right| \\ &= \left| \begin{array}{ccc} \cos \theta & -r \sin \theta & 0 \\ \sin \theta & r \cos \theta & 0 \\ 0 & 0 & 1 \end{array} \right| \\ &= r \cos^2 \theta + r \sin^2 \theta \\ &= r \end{aligned}

    であるから,

    L(f,fr,fθ,fz)=def12{f(r,θ,z)f(r,θ,z)}r=r2(fr,1rfθ,fz)(fr,1rfθ,fz)=r2(fr)2+12r(fθ)2+r2(fz)2\begin{aligned} L \left( f,\frac{\partial f}{\partial r},\frac{\partial f}{\partial \theta},\frac{\partial f}{\partial z} \right) \stackrel{def}{=}& \frac{1}{2} \left\{ \nabla f(r,\theta,z) \cdot \nabla f(r,\theta,z) \right\} \cdot r \\ =& \frac{r}{2} \left( \frac{\partial f}{\partial r}, \frac{1}{r}\frac{\partial f}{\partial \theta}, \frac{\partial f}{\partial z} \right) \cdot \left( \frac{\partial f}{\partial r}, \frac{1}{r}\frac{\partial f}{\partial \theta}, \frac{\partial f}{\partial z} \right) \\ =& \frac{r}{2} \left( \frac{\partial f}{\partial r} \right)^2 + \frac{1}{2r} \left( \frac{\partial f}{\partial \theta} \right)^2 + \frac{r}{2} \left( \frac{\partial f}{\partial z} \right)^2 \end{aligned}
  2. オイラー・ラグランジュ方程式を書き下す.

    Lf[rL(fr)+θL(fθ)+zL(fz)]=00[r(rfr)+θ(1rfθ)+z(rfz)]=0 [r(rfr)+1r2fθ2+r2fz2]=0\begin{aligned} \frac{\partial L}{\partial f} - \left[ \frac{\partial }{\partial r}\frac{\partial L}{\partial \left( \frac{\partial f}{\partial r} \right)} + \frac{\partial }{\partial \theta}\frac{\partial L}{\partial \left( \frac{\partial f}{\partial \theta} \right)} + \frac{\partial }{\partial z}\frac{\partial L}{\partial \left( \frac{\partial f}{\partial z} \right)} \right] &= 0 \\ 0 - \left[ \frac{\partial}{\partial r}\left( r \frac{\partial f}{\partial r} \right) + \frac{\partial}{\partial \theta}\left( \frac{1}{r} \frac{\partial f}{\partial \theta} \right) + \frac{\partial}{\partial z}\left( r \frac{\partial f}{\partial z} \right) \right] &= 0 \\ \ - \left[ \frac{\partial}{\partial r}\left( r \frac{\partial f}{\partial r} \right) + \frac{1}{r} \frac{\partial^2 f}{\partial \theta^2} + r \frac{\partial^2 f}{\partial z^2} \right] &= 0 \end{aligned}
  3. 両辺をJ=r-|J|=-rで割って整理すると,

    [1rr(rr)+1r22θ2+2z2]f=0\begin{aligned} \left[ \frac{1}{r} \frac{\partial }{\partial r} \left( r \frac{\partial }{\partial r} \right) + \frac{1}{r^2} \frac{\partial^2}{\partial \theta^2} + \frac{\partial^2}{\partial z^2} \right] f &= 0 \\ \end{aligned}

    となるので,ラプラシアンは,

    Δ=1rr(rr)+1r22θ2+2z2\Delta = \frac{1}{r} \frac{\partial }{\partial r} \left( r \frac{\partial }{\partial r} \right) + \frac{1}{r^2} \frac{\partial^2}{\partial \theta^2} + \frac{\partial^2}{\partial z^2}

    を得る.

球座標(3次元)

3次元球座標(x,y,z)=(rsinθcosϕ,rsinθsinϕ,rcosθ)(x,y,z) = (r \sin \theta \cos \phi, r \sin \theta \sin \phi, r \cos \theta)のラプラシアンを求める.

q1=r,q2=θ,q3=ϕq_1 = r, q_2 = \theta, q_3 = \phiとなる.

  1. f(r,θ,ϕ)f(r,\theta,\phi)を用いて,ラグランジアンを次のように定義する.

    ヤコビアンは,

    J=xrxθxϕyryθyϕzrzθzϕ=sinθcosϕrcosθcosϕrsinθsinϕsinθsinϕrcosθsinϕrsinθcosϕcosθrsinθ0=r2sinθ\begin{aligned} J &= \left| \begin{array}{ccc} \frac{\partial x}{\partial r} & \frac{\partial x}{\partial \theta} & \frac{\partial x}{\partial \phi} \\ \frac{\partial y}{\partial r} & \frac{\partial y}{\partial \theta} & \frac{\partial y}{\partial \phi} \\ \frac{\partial z}{\partial r} & \frac{\partial z}{\partial \theta} & \frac{\partial z}{\partial \phi} \end{array} \right| \\ &= \left| \begin{array}{ccc} \sin \theta \cos \phi & r \cos \theta \cos \phi & -r \sin \theta \sin \phi \\ \sin \theta \sin \phi & r \cos \theta \sin \phi & r \sin \theta \cos \phi \\ \cos \theta & -r \sin \theta & 0 \end{array} \right| \\ &= r^2 \sin \theta \end{aligned}

    であるから,

    L(f,fr,fθ,fϕ)=def12{f(r,θ,ϕ)f(r,θ,ϕ)}r2sinθ=r2sinθ2(fr,1rfθ,1rsinθfϕ)(fr,1rfθ,1rsinθfϕ)=r2sinθ2(fr)2+sinθ2(fθ)2+12sinθ(fϕ)2\begin{aligned} L \left( f,\frac{\partial f}{\partial r},\frac{\partial f}{\partial \theta},\frac{\partial f}{\partial \phi} \right) \stackrel{def}{=}& \frac{1}{2} \left\{ \nabla f(r,\theta,\phi) \cdot \nabla f(r,\theta,\phi) \right\} \cdot r^2 \sin \theta \\ =& \frac{r^2 \sin \theta}{2} \left( \frac{\partial f}{\partial r}, \frac{1}{r}\frac{\partial f}{\partial \theta}, \frac{1}{r \sin \theta}\frac{\partial f}{\partial \phi} \right) \cdot \left( \frac{\partial f}{\partial r}, \frac{1}{r}\frac{\partial f}{\partial \theta}, \frac{1}{r \sin \theta}\frac{\partial f}{\partial \phi} \right) \\ =& \frac{r^2 \sin \theta}{2} \left( \frac{\partial f}{\partial r} \right)^2 + \frac{\sin \theta}{2} \left( \frac{\partial f}{\partial \theta} \right)^2 + \frac{1}{2 \sin \theta} \left( \frac{\partial f}{\partial \phi} \right)^2 \end{aligned}

    となる.

  2. オイラー・ラグランジュ方程式を書き下す.

    Lf[rL(fr)+θL(fθ)+ϕL(fϕ)]=00[r(r2sinθfr)+θ(sinθfθ)+ϕ(1sinθfϕ)]=0 [sinθr(r2fr)+θ(sinθfθ)+1sinθ2fϕ2]=0\begin{aligned} \frac{\partial L}{\partial f} - \left[ \frac{\partial }{\partial r}\frac{\partial L}{\partial \left( \frac{\partial f}{\partial r} \right)} + \frac{\partial }{\partial \theta}\frac{\partial L}{\partial \left( \frac{\partial f}{\partial \theta} \right)} + \frac{\partial }{\partial \phi}\frac{\partial L}{\partial \left( \frac{\partial f}{\partial \phi} \right)} \right] &= 0 \\ 0 - \left[ \frac{\partial}{\partial r}\left( r^2 \sin \theta \frac{\partial f}{\partial r} \right) + \frac{\partial}{\partial \theta}\left( \sin \theta \frac{\partial f}{\partial \theta} \right) + \frac{\partial}{\partial \phi}\left( \frac{1}{\sin \theta} \frac{\partial f}{\partial \phi} \right) \right] &= 0 \\ \ - \left[ \sin \theta \frac{\partial}{\partial r}\left( r^2 \frac{\partial f}{\partial r} \right) + \frac{\partial}{\partial \theta}\left( \sin \theta \frac{\partial f}{\partial \theta} \right) + \frac{1}{\sin \theta} \frac{\partial^2 f}{\partial \phi^2} \right] &= 0 \end{aligned}
  3. 両辺をJ=r2sinθ-|J|=-r^2 \sin \thetaで割って整理すると,

    [1r2r(r2r)+1r2sinθθ(sinθθ)+1r2sin2θ2ϕ2]f=0\begin{aligned} \left[ \frac{1}{r^2} \frac{\partial }{\partial r} \left( r^2 \frac{\partial }{\partial r} \right) + \frac{1}{r^2 \sin \theta} \frac{\partial }{\partial \theta} \left( \sin \theta \frac{\partial }{\partial \theta} \right) + \frac{1}{r^2 \sin^2 \theta} \frac{\partial^2}{\partial \phi^2} \right] f &= 0 \\ \end{aligned}

    となるので,ラプラシアンは,

    Δ=1r2r(r2r)+1r2sinθθ(sinθθ)+1r2sin2θ2ϕ2\Delta = \frac{1}{r^2} \frac{\partial }{\partial r} \left( r^2 \frac{\partial }{\partial r} \right) + \frac{1}{r^2 \sin \theta} \frac{\partial }{\partial \theta} \left( \sin \theta \frac{\partial }{\partial \theta} \right) + \frac{1}{r^2 \sin^2 \theta} \frac{\partial^2}{\partial \phi^2}

    を得る.

理論的背景

オイラー・ラグランジュ方程式の復習

よくみるラグランジアンは,時間tt,時間に依存する座標{qi(t)}\{q_i(t)\},およびその時間微分{dqidt}\left\{ \frac{dq_i}{dt} \right\}を独立な入力とする関数として,

L({qi(t)},{dqidt},t)\begin{aligned} L \left(\{q_i(t)\},\left\{ \frac{dq_i}{dt} \right\}, t \right) \end{aligned}

のように定義される.

混乱を生みそうであるが,今回のラグランジアンはより一般に,変数{xi}\{x_i\},それらに依存する関数{fi}\{f_i\},およびその偏微分{fjxi}\left\{ \frac{\partial f_j}{\partial x_i} \right\}を独立な入力とする関数,

L({fi},{fjxi},{xi})\begin{aligned} L \left(\{f_i\},\left\{ \frac{\partial f_j}{\partial x_i} \right\}, \{x_i\} \right) \end{aligned}

の特別な場合,すなわち,変数{xi}\{x_i\}が座標{qi}\{q_i\}にあたり,関数{fi}\{f_i\}ffの1つだけで,またラグランジアンが変数に陽に依存しない場合として,

L(f,{fqi})\begin{aligned} L \left( f, \left\{ \frac{\partial f}{\partial q_i} \right\} \right) \end{aligned}

と定義されている.

よく見るラグランジアンと比べると,

(t,{qi},{dqidt})({qi},f,{fqi})\begin{aligned} \left(t, \{q_i\}, \left\{ \frac{dq_i}{dt} \right\} \right) \rightarrow \left( \{q_i\}, f, \left\{ \frac{\partial f}{\partial q_i} \right\} \right) \end{aligned}

のように対応していることに注意してほしい.

このラグランジアンの積分として定義された作用積分II

I(f({qi}))={qi}L(f,{fqi}){dqi}\begin{aligned} I(f(\{q_i\})) = \int_{\{q_i\}}{L \left( f,\left\{ \frac{\partial f}{\partial q_i} \right\} \right)} \left\{ dq_i \right\} \end{aligned}

ffについて停留値をとるためのffの条件が,オイラー・ラグランジュ方程式であった.

すなわち,IIffについての変分δI\delta Iを計算し,

δI={qi}[LfiqiL(fqi)]δf{dqi}\begin{aligned} \delta I = \int_{\{q_i\}}{\left[ \frac{\partial L}{\partial f} - \sum_i{ \frac{\partial }{\partial q_i}\frac{\partial L}{\partial \left( \frac{\partial f}{\partial q_i} \right)} } \right] \delta f } \left\{ dq_i \right\} \end{aligned}

の形から,任意のδf\delta fについてδI=0\delta I = 0となる条件として得られるのが,オイラー・ラグランジュ方程式

LfiqiL(fqi)=0\begin{aligned} \frac{\partial L}{\partial f} - \sum_i{ \frac{\partial }{\partial q_i}\frac{\partial L}{\partial \left( \frac{\partial f}{\partial q_i} \right)} } = 0 \end{aligned}

であった.

変分原理とポアソン方程式

作用積分を具体的にI(f({qi}))=V12f({qi})f({qi})dvI(f(\{q_i\})) = \int_V{\frac{1}{2} \nabla f(\{q_i\}) \cdot \nabla f(\{q_i\})} dvとしたとき,δf\delta fについて停留値をとる条件が,ポアソン方程式Δf=0\Delta f = 0であることを示す.

I(f({qi}))I(f(\{q_i\}))δf\delta fについての変分δI\delta I00となるようなffの条件を考える.

δI=V12(f+δf)(f+δf)dvVffdv=V12(f+δf)(f+δf)dvVffdv=V12(ff+2δff+δfδf)dvVffdv=V12(2δff+δfδf)dvVδffdv\begin{aligned} \delta I & = \int_V{\frac{1}{2} \nabla \left( f + \delta f \right) \cdot \nabla \left( f + \delta f \right)} dv - \int_V{ \nabla f \cdot \nabla f } dv \\ & = \int_V{\frac{1}{2} \left( \nabla f + \nabla \delta f \right) \cdot \left( \nabla f + \nabla \delta f \right) } dv - \int_V{ \nabla f \cdot \nabla f } dv \\ & = \int_V{\frac{1}{2} \left( \nabla f \cdot \nabla f + 2 \nabla \delta f \cdot \nabla f + \nabla \delta f \cdot \nabla \delta f \right) } dv - \int_V{ \nabla f \cdot \nabla f } dv \\ & = \int_V{\frac{1}{2} \left( 2 \nabla \delta f \cdot \nabla f + \nabla \delta f \cdot \nabla \delta f \right) } dv\\ & \simeq \int_V{\nabla \delta f \cdot \nabla f }dv \\ \end{aligned}

ここで,最終行は,δfδf=δf2\nabla \delta f \cdot \nabla \delta f = |\nabla \delta f|^2 を微小量の 2 次の項として無視した. さらに,ベクトル解析の公式 φψ=(φψ)φ2ψ\nabla \varphi \cdot \nabla \psi = \nabla \cdot \left( \varphi \nabla \psi \right) - \varphi \nabla^2 \psi と,ガウスの定理 VAdv=SAndS\int_V{ \nabla \cdot \mathbf{A} } dv = \int_S{ \mathbf{A} \cdot \mathbf{n} } dS を用いると,

δI=V{(δff)δfΔf}dv=S(δff)ndS+V(Δf)δfdv=V(Δf)δfdv\begin{aligned} \delta I & = \int_V{\left\{ \nabla \cdot \left( \delta f \nabla f \right) - \delta f \Delta f \right\}} dv \\ & = \int_S{\left( \delta f \nabla f \right) \cdot \mathbf{n}} dS + \int_V{\left(- \Delta f \right)\delta f} dv \\ & = \int_V{\left( - \Delta f \right)\delta f } dv \\ \end{aligned}

とできる.

よって,任意のδf\delta fについてδI=0\delta I = 0となる条件は,Δf=0- \Delta f = 0すなわちポアソン方程式とわかる.

オイラー・ラグランジュ方程式との関係

具体的に与えた作用積分の積分変数を{qi}\{q_i\}に変えると,

I(f({qi}))={qi}12f({qi})f({qi})J{dqi}\begin{align*} I(f(\{q_i\})) &= \int_{\{q_i\}}{\frac{1}{2} \nabla f(\{q_i\}) \cdot \nabla f(\{q_i\})} \left| J \right| \{d q_i\} \end{align*}

すなわち,ラグランジアンを,

L(f,{fqi})=12f({qi})f({qi})J\begin{align*} L \left( f,\left\{ \frac{\partial f}{\partial q_i} \right\} \right) &= \frac{1}{2} \nabla f(\{q_i\}) \cdot \nabla f(\{q_i\}) \left| J \right| \\ \end{align*}

とした作用積分といえる.

この作用積分に対する変分原理から得られるのがオイラー・ラグランジュ方程式であったことから,前項最終式のδI\delta Iの積分変数を{qi}\{q_i\}に変えることにより,

δI={qi}(Δf)δfJ{dqi}={qi}(JΔf)δf{dqi}\begin{aligned} \delta I &= \int_{\{q_i\}}{\left( - \Delta f \right)\delta f } \left| J \right| \{dq_i\} \\ &= \int_{\{q_i\}}{\left(- \left| J \right| \Delta f \right)\delta f } \{dq_i\} \\ \end{aligned}

ゆえ,

LfiqiL(fqi)=JΔf\begin{align*} \frac{\partial L}{\partial f} - \sum_i{ \frac{\partial }{\partial q_i}\frac{\partial L}{\partial \left( \frac{\partial f}{\partial q_i} \right)} } = - \left| J \right| \Delta f \end{align*}

であるとわかる.

したがって,オイラー・ラグランジュ方程式を書き下し,J- \left| J \right|で割れば,ポアソン方程式が得られ,ラプラシアンの表式が得られるのだ.

まとめ

ナブラとヤコビアンを知っているか計算する必要はあるが,単位ベクトルの微分が出てこないぶん,いくらか楽な方法だろう.